Niemenczyn
Niemenczyn jest jedynym miastem w rejonie wileńskim. Położony w malowniczym otoczeniu sosnowych lasów, opasany dwoma rzekami – Wilią i Niemenczynką, a od tej ostatniej prawdopodobnie wziął swą nazwę.
Leży w 20 km na północny wschód od Wilna i jest od stolicy Litwy zaledwie o 15 lat młodszy. Wilno swą historię odlicza od 1323 roku, a Niemenczyn od 1338. Przez miasto przechodzą dwie drogi o znaczeniu krajowym: Wilno-Święciany-Jeziorosy (nr 102) i Jewje-Mejszagoła-Niemenczyn (108). Według danych z 1 stycznia 2024 roku w mieście było 4 688 mieszkańców.
Wielokulturowe, herbowe miasto
Niemenczyn od stuleci jest miastem wielokulturowym, zresztą jak i cała Wileńszczyzna. W mieście swe siedziby mają władze dwóch starostw: m. Niemenczyna oraz wiejskiej gminy niemenczyńskiej. Obie rozlokowane są na centralnej ulicy miasta – Święciańskiej. Terytorium miasta wynosi 393 ha, z czego 87 ha to lasy, a 17 ha zbiorniki wodne.
Od 26 lipca 2004 r. Niemenczyn posiada własny herb, na którym jest przedstawiony patron miasta i parafii św. Michał Archanioł walczący ze smokiem, a na jego tarczy znajduje się herb Jagiellonów.
Parafia jedna z najbogatszych
Pierwsze wzmianki o Niemenczynie pochodzą z 1338 roku, ale wykopaliska archeologiczne świadczą o tym, że ludzie mieszkali tu o wiele wcześniej. 1,5 km na północ od miasta nad Niemenczynką w pobliżu wsi Pilakolni znajduje się grodzisko z I–VI w. zwane przez miejscowych Górą Zamkową (w czasach Mendoga ponoć stać tam miał drewniany zamek). Obecnie na górze odbywają się uroczystości związane z obchodami Dnia Koronacji Mendoga, uważanym też za Dzień Państwowości Litwy.
1 listopada 1338 roku wielki książę Giedymin zawarł – na okres 10 lat – umowę pokojową i handlową z Inflantami. W niej właśnie po raz pierwszy został wspomniany Niemenczyn.
W 1387 roku wybudowano w nim jeden z siedmiu pierwszych kościołów na Litwie ufundowanych przez Władysława Jagiełłę w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej. Był on konsekrowany pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i świetych Wojciecha i Jerzego.
Niemenczyn jako dwór królewski otrzymywał dobre finansowanie, a parafia zaliczana była do jednej z najbogatszych w kraju i tak pozostało do czasów obecnych.
Powstańcza przeszłość
W roku 1550 w Niemenczynie, który leżał przy trakcie połockim, działało 5 karczm, rynek, był most, który zmywało podczas powodzi, a od 1611 r. zezwolono na uruchomienie promu. 1613 roku Niemenczyn został odznaczony na mapie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Miasto bardzo ucierpiało podczas III wojny północnej (1700–1721). W 1777 r. wspomina się o działającej szkółce parafialnej. 27 kwietnia 1794 roku powstańcy kościuszkowscy stoczyli z wojskami rosyjskimi bitwę pod Niemenczynem. Również podczas powstania listopadowego w okolicach tych toczono walki z wojskami carskimi. Powstańcami dowodził wtedy właściciel pobliskiego Czerwonego Dworu Konstanty Parczewski, którego oddział liczył nawet 1000 osób. Właśnie do tego oddziału dołączyła Emilia Plater. Została ona honorowym dowódcą pierwszej kompanii 25 pułku piechoty liniowej. Po upadku powstania Konstanty Parczewski wyemigrował do Francji, gdzie w 1855 roku zmarł. Pamięć o patriocie i zrywie niepodległościowym została zachowana. Imieniem Konstantego Parczewskiego
zostało nazwane miejscowe gimnazjum, a w wiejskiej gminie niemenczyńskiej imię Parczewskich nosi jedna z ulic. (Parczewscy wnieśłi ogromny wkład w rozwój Niemenczyna i okolic).
Od 12 do 220
Od 1803 roku dobra niemenczyńskie stały się beneficjum edukacyjnym Uniwersytetu Wileńskiego uposażającym emerytowanych profesorów tej uczelni. Po likwidacji uniwersytetu Niemenczyn przeszedł na własność państwa rosyjskiego. W roku 1865 otwarto w Niemenczynie szkołę państwową, a w 1895 – aptekę. W roku 1833 w Niemenczynie było tylko 12 domów (dwa z nich murowane), ale w roku 1897 i liczba ta wzrosła do 220! Na początku XX w. w mieście była drewniana synagoga, cerkiew (zbudowana w 1905 r.) oraz kościół, który jako jedyny przetrwał do naszych czasów.
W okresie międzywojennym w Niemenczynie stacjonował garnizon batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza „Niemenczyn”. W czasach II wojny światowej w okolicach
Niemenczyna aktywnie działały oddziały Armii Krajowej.
Tragiczny los Żydów
Tragicznym rozdziałem w historii Niemenczyna jest los miejscowych Żydów, którzy przed wojną stanowili 35 proc. mieszkańców. Według jednych źródeł twierdzi się, że dość liczna wspólnota żydowska w Niemenczynie i okolicach mieszkała już w XVII wieku, według innych, Izraelici osiedlili sie tutaj dopiero pod koniec wieku XIX. Mniej ważne jest, kiedy się osiedlili, ale 20 września 1941 r. prawie cała społeczność Żydów niemenczyńskich została unicestwiona. Trzy kilometry za Niemenczynem 403 żydów została przez hitlerowców i ich popleczników zamordowana. Zbrodnię upamiętnia marmurowy pomnik, gdzie co roku młodzież z Gimnazjum im. Konstantego Parczewskiego oddaje hołd niewinnie pomordowanym i zapala znicze pamięci.
Doskonałe miejsce do wypoczynku
Po II wojnie światowej i utracie miasta przez Polskę, do 1 listopada 1946 z rejonu niemenczyńskiego w obecne granice Polski wysiedlono ok. 6 tys. Polaków, natomiast ok. 22 tys. zarejestrowanych do wysiedlenia Polaków pozostało w rejonie.
W latach 1950-1962 Niemenczyn był centrum rejonowym. Od roku 1950 rozpoczęto w nim budowę bloków wielomieszkaniowych, a w 1955 r. uzyskał status miasta. Od 1971 r. zaplanowano rozszerzać miasto jako centrum strefy wypoczynkowej Wilna, czyli zachować dotychczasowy jego status tradycyjnie uważanego za doskonałe miejsce do relaksu i wypoczynku. Z tego też powodu w Niemenczynie nie było i nie ma większych zakładów przemysłowych.
Działalność społeczna
W czasach odrodzenia niepodległości Litwy Niemenczyn nieoficjalnie był tytułowany jako stolica Polaków Wileńszczyzny, a to ze względu na to, że odbywało się tu wiele „polskich“ przedsięwzięć, z których najważniejsze to zainicjowany przez Gabriela Jana Mincewicza Festyn Kultury Polskiej „Kwiaty Polskie“. Aktywnie też działali miejscowi Polacy zrzeszeni w Zarządzie Kół ZPL m. Niemenczyn. Zorganizowali oni wiele spotkań ze znanymi naukowcami i historykami m.in. Romanem Korabem-Żebrykiem, prof. Ireną
Sławińską, prof. Romualdem Brazisem, dr Medardem Czobotem, dr Janem Ciechanowiczem. W czynie społecznym uporządkowali mogiły legionistów pochowanych na miejscowym cmentarzu i poległych w walkach z bolszewikami. Zetpeelowcy oraz inni mieszkańcy Niemenczyna wzięli aktywny udział w „Szlaku Bałtyckim“. 23 sierpnia 1989 r. około dwóch milionów ludzi z Litwy, Łotwy i Estonii połączyło się, tworząc ponad 600 kilometrowy, nieprzerwany ludzki łańcuch, który rozciągał się od Wilna, przez Rygę, aż do Tallinna. W 2009 r. ten wyjątkowy akt jedności został wpisany na listę UNESCO „Pamięć
Świata“, co zapewniło mu trwałe miejsce w historii. Z inicjatywy członków Zarządu od 30 lat w Niemenczynie odbywa się kiermasz „Kaziuczek Niemenczyński“.
Rezerwowa stolica
Szerszemu ogółowi mniej znany jest natomiast zamiar ówczesnych władz sowieckich kraju, by z Niemenczyna uczynić rezerwową stolicą Litwy w razie ewentualnego ataku
atomowego na Wilno. W pierwszej połowie lat 80. XX wieku w Niemenczynie, jak też w okolicznych lasach, jak grzyby po deszczu zaczęły powstawać betonowe schrony i bunkry,
które miały ocalić dowództwo sił zbrojnych, jak też najwyższych dygnitarzy partyjnych przed skutkami atomowego ataku.
jeden z siedmiu pierwszych
kościołów na Litwie
żydowska Niemenczyna została
zniszczona
miasta
herb
